?Substantiewe gelykheid – nie net gelyke behandeling nie, maar diepgaande strukturele geregtigheid – het op 9 April sentraal gestaan in die 19de Jaarlikse Menseregte-lesing by die Universiteit Stellenbosch (US), aangebied deur die HF Oppenheimer-leerstoel in Menseregte en die Fakulteit Regsgeleerdheid.
Prof Cathi Albertyn, bekle?r van die Suid-Afrikaanse Navorsingsleerstoel in Gelykheid, Reg en Sosiale Geregtigheid aan die Universiteit van die Witwatersrand, het die hoofrede gelewer. Sy was nou betrokke by die opstel van Suid-Afrika se post-apartheid Grondwet, wat in 1996 aanvaar is, en help al lank om die land se regs- en beleidsbenadering tot geslagsgelykheid te rig.
Die geleentheid is met opmerkings deur prof Nicola Smit, Dekaan van die Fakulteit Regsgeleerdheid, geopen wat die lesingreeks as “'n hoeksteen van ons jaarlikse program" beskryf het. Prof Sandra Liebenberg, bekle?r van die HF Oppenheimer-leerstoel in Menseregte by die US, het Albertyn bekend gestel en haar “geweldige bydrae tot grondwetlike demokrasie en menseregte" geprys.
Die regsfirma wat die lesingsreeks sedert die ontstaan daarvan ondersteun, is deur Jos Venter verteenwoordig. “Webber Wentzel bly diep ge?erd om hierdie belangrike Menseregte-lesing by die US te borg," het hy gesê.
Teenstrydige opvattings van gelykheid
Albertyn se lesing, getiteld “Substantive Equality in South Africa: Past, Present and Future", het 'n uiteensetting gebied van hoe die grondwetlike reg op gelykheid oor die afgelope drie dekades ontwikkel het – en wat nog gedoen moet word om dit te verwesenlik.
Sy het die gehoor daaraan herinner dat “formele" gelykheid – die idee om almal dieselfde te behandel – gedurende die grondwetlike onderhandelinge in die 1990's in stryd was met die meer omvattende visie van “substantiewe" gelykheid wat deur die ANC en segmente van die vrouebeweging voorgestaan is. Substantiewe gelykheid, gegrond in regstelling en herverdeling, het uiteindelik gese?vier, maar bly ongelyk ge?mplementeer.
Sy het dit in 'n bre?r wêreldwye konteks geplaas:
“In onlangse weke het ons uit Amerika baie gehoor oor wette in Suid-Afrika – hoe 'verskriklike dinge' in hierdie land gebeur het, wat gebruik word om die onttrekking van finansiering en ekonomiese ooreenkomste te regverdig, wat werk, lewens en gesondheid in gevaar stel. Formele gelykheid is met 'n besondere wraakgierigheid terug," het sy gesê, en bygevoeg dat dit nie verbasend behoort te wees nie.
“Deur die taal van 'n kleurblinde formele gelykheid te gebruik, het Solidariteit, AfriForum en andere verskeie argumente aangevoer dat rasgebaseerde voorkeure in beleid en die reg ongeoorloof teen wit mense diskrimineer, hulle slagoffers in hulle geboorteland maak, en hulle toegang tot regte, geleenthede en hulpbronne ontsê," het Albertyn gesê.
Sy het volgehou dat sulke argumente, dikwels aangebied as “billikheid" of met 'n beroep op “meriete", poog om duur verworwe grondwetlike oorwinnings terug te draai, maar het gewaarsku dat daar “bewyse van 'n regterlike ongeduld" met hierdie benadering is. Sy het aangevoer dat beperkte sukses in Suid-Afrikaanse howe agter die besluit van sommige groepe was om hul eise na internasionale forums soos die Internasionale Arbeidsorganisasie te neem.
Ingevolge Artikel 9(2) van die Grondwet is maatre?ls soos regstellende aksie en billikheidsteikens nie uitsonderings op gelykheid nie, maar deel van die vervulling daarvan. In hierdie verband het sy voormalige adjunk-hoofregter Dikgang Moseneke aangehaal, wat gesê het: “Ons Grondwet lui nie net gelyke beskerming van die reg en nie-diskriminasie in nie, maar ook die begin van 'n geloofwaardige en blywende proses van herstelling vir vroe?re uitsluiting, onteiening, en vernedering binne die dissipline van ons grondwetlike raamwerk."
'Lewens verander'
Die sentrale tema van Albertyn se lesing was die konsep van “transformatiewe substantiewe gelykheid," wat sy as iets gedefinieer het wat “'n volledige rekonstruksie van die staat en samelewing vereis, insluitend 'n herverdeling van mag en hulpbronne volgens egalitêre riglyne". Dit, het sy gesê, sal tot “die uitwissing van sistemiese vorms van diskriminasie en materi?le benadeling" lei.
Albertyn het die idee van “gelykheid van omstandighede" voorgestel – nie net die verwydering van hindernisse nie, maar die aktiewe skep van toestande wat mense toelaat om te floreer.
In besinning oor haar rol as 'n akademikus, het sy gesê: “Jy probeer sê, as ek iets daar buite plaas wat die grense verskuif van waarmee regters en regsgeleerdes gemaklik is – kan ek miskien ruimte vir meer transformerende denke skep."
Albertyn het haar gehoor daaraan herinner dat die grondwetlike belofte van gelykheid nie 'n bestemming is nie, maar 'n voortdurende stryd. “Dit gaan oor die werklike fundamentele verandering van mense se lewens."
Sy het beklemtoon dat howe nie alleen gelykheid kan bereik nie. Werklike transformasie hang van 'n bre? koalisie van rolspelers af – insluitend maatskaplike bewegings, die burgerlike samelewing, akademici en beleidmakers – om ongelykheid te bestry en 'n nuwe regs-, maatskaplike en ekonomiese orde te bedink.
